ਲੇਖ

ਮਨਜੀਤ ਸਿੰਘ (ਉਰਫ ਭਾਈ ਲਾਲ ਸਿੰਘ) ਬਨਾਮ ਅਮਾਂਡਾ ਨੌਕ

October 15, 2011 | By ਐਡਵੋਕੇਟ ਜਸਪਾਲ ਸਿੰਘ ਮੰਝਪੁਰ

ਇਹ ਲਿਖਤ ਸਿਖ ਚਿੰਤਕ ਸਿਰਦਾਰ ਗੁਰਤੇਜ ਸਿੰਘ ਦੇ ਬਲੌਗ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਧੰਨਵਾਦ ਸਹਿਤ ਛਾਪ ਰਹੇ ਹਾਂ: ਸੰਪਾਦਕ।

– ਗੁਰਤੇਜ ਸਿੰਘ*

ਕਹਾਣੀ ਅਮਾਂਡਾ ਨੌਕਸ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰੀਏ। ਅਮਾਂਡਾ ਅੱਜ 24 ਕੁ ਸਾਲ ਦੀ ਬੜੀ ਭਲ਼ੀ ਮੁਟਿਆਰ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਇਟਲੀ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਕਤਲ ਦੇ ਮੁਕੱਦਮੇ ਵਿੱਚ ਫਸਾ ਕੇ, ਓਸ ਨੂੰ 28 ਸਾਲ ਲਈ ਕੈਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਪ੍ਰੋਫ਼ੈਸਰ ਭੁੱਲਰ ਵਾਂਗ ਓਸ ਕੋਲੋਂ ਵੀ ਮਾਰ ਕੁੱਟ ਕਰ ਕੇ ਇਕਬਾਲੀਆ ਬਿਆਨ ਲੈ ਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਪਰ ਅਸਲ ਦਾਰੋਮਦਾਰ ਡੀ.ਐਨ.ਏ. ਪੜਤਾਲ ਉੱਤੇ ਸੀ। ਉਹ ਸਲਾਖਾਂ ਦੇ ਪਿੱਛੋਂ ਵੀ ਕੂਕਦੀ ਰਹੀ ਕਿ ਉਹ ਨਿਰਦੋਸ਼ ਹੈ। ਓਸ ਦੀ ਕੂਕ ਪੁਕਾਰ ਪ੍ਰੋਫ਼ੈਸਰ ਭੁੱਲਰ ਅਤੇ ਲਾਲ ਸਿੰਘ (ਅਸਲ ਨਾਂ ਮਨਜੀਤ ਸਿੰਘ) ਵਾਂਗ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਬੋਲ਼ੇ ਕੰਨਾਂ ਉੱਤੇ ਪੈਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਓਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸ਼ਹਿਰ ਸੀਐਟਲ ਅਤੇ ਯੂਰਪ ਦੇ ਹਰ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚੋਂ ਭਰਵਾਂ ਹੁੰਗਾਰਾ ਮਿਲਿਆ। ਜਿਸ ਦੇ ਵੀ ਕੰਨੀਂ ਇੱਕ ਪੀੜਤ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਪਈ ਓਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਵਿੱਤ ਅਨੁਸਾਰ ਓਸ ਦੀ ਅਤੇ ਓਸ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਸਾਰ ਲਈ। ਨਿਰਦੋਸ਼ ਦੀ ਪੁਕਾਰ ਸੀ, ਆਖ਼ਰ ਰੰਗ ਲਿਆਈ। ਮੁਕੱਦਮਾ ਦੁਬਾਰੇ ਪੜਤਾਲਿਆ ਗਿਆ ਤਾਂ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਡੀ.ਐਨ.ਏ. ਸਬੂਤ ਵਿੱਚ ਵੱਡੀਆਂ ਖਾਮੀਆਂ ਸਨ। ਓੜਕ ਓਸ ਨੂੰ ਰਿਹਾਅ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।

ਹਵਾਈ ਜਹਾਜ਼ ਉੱਡਣ ਤੋਂ ਸਿਐਟਲ ਪਹੁੰਚਣ ਤੱਕ ਪਲ਼-ਪਲ਼ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਦੋਨੋਂ ਸੀ.ਐਨ.ਐਨ. ਅਤੇ ਬੀ.ਬੀ.ਸੀ. ਦਿੰਦੇ ਰਹੇ। ਪੰਜ ਮਿੰਟ ਓਸ ਦੇ ਹਵਾਈ ਜਹਾਜ਼ ਨੂੰ ਵਿਖਾਉਂਦੇ ਰਹੇ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕਿਸੇ ਮੁਲਕ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨੀ ਮੰਤਰੀ ਦਾ ਜਹਾਜ਼ ਹੋਵੇ। ਹਵਾਈ ਅੱਡੇ ਉੱਤੇ 70 ਦੇ ਕਰੀਬ, ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ, ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਆਦਿ ਦੇ ਨਾਮਾਨਿਗਾਰ ਪਹੁੰਚੇ। ਹਵਾਈ ਅੱਡੇ ਉੱਤੇ ਮੀਡੀਆ ਮਿਲਣੀ ਹੋਈ। ਸੰਖੇਪ ਜਿਹੇ ਬਿਆਨ ਵਿੱਚ ਅਮਾਂਡਾ ਨੇ ਮਦਦ ਲਈ ਸਭ ਦਾ ਧੰਨਵਾਦ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਰਿਹਾਅ ਹੋਣ ਉੱਤੇ ਖੁਸ਼ੀ ਜ਼ਾਹਰ ਕੀਤੀ। ਚਰਚਾ ਚੱਲੀ ਕਿ ਓਸ ਦੇ ਗਰੀਬ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਨੇ ਆਪਣਾ ਘਰ ਗਹਿਣੇ ਰੱਖ ਕੇ ਮੁਕੱਦਮੇ ਦੇ ਖਰਚੇ ਝੱਲੇ ਹਨ। ਲੋਕਾਂ ਉਮੀਦ ਕੀਤੀ ਕਿ ਕੁਈ ਉਸ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਛਾਪਣ ਬਦਲੇ ਓਸ ਦੇ ਪ੍ਰਵਾਰ ਨੂੰ ਲੱਖਾਂ ਡੌਲਰ ਦੇਵੇਗਾ ਅਤੇ ਏਵੇਂ ਹੀ ਓਸ ਕਿਤਾਬ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਨੂੰ ਫਿਲਮਾਉਣ ਉੱਤੇ ਓਹਨਾਂ ਦੇ ਸਾਰੇ ਘਾਟੇ ਪੂਰੇ ਕੀਤੇ ਜਾਣਗੇ।

ਆਜ਼ਾਦ ਕੌਮਾਂ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਕੀਮਤ ਜਾਣਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਚਾਰ ਸਾਲ ਨਾਜਾਇਜ਼ ਜੇਲ੍ਹ ਦੇ ਤਸੀਹੇ ਝੇਲਣ ਬਾਅਦ ਘਰ ਵਾਪਸ ਆਈ ਕੁੜੀ ਦੀਆਂ ਖੁਸ਼ੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਕੇ ਘਰ-ਘਰ ਜਸ਼ਨ ਮਨਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਨਿਆਂ ਪਸੰਦ ਕੌਮਾਂ ਓਸ ਨਾਲ ਨਿਆਂ ਹੋਇਆ ਵੇਖ ਕੇ ਖੀਵੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਹਰ ਇੱਕ ਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਉਸ ਦੀ ਆਪਣੀ ਬੇਟੀ/ਭੈਣ ਨਰਕੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਤੋਂ ਛੁਟਕਾਰਾ ਪਾ ਕੇ ਵਾਪਸ ਪਰਤੀ ਹੋਵੇ। ਚੇਤੇ ਰਹੇ ਕਿ ਕਤਲ ਦੇ ਇਲਜ਼ਾਮ ਦਾ ਆਧਾਰ ਸਿਆਸਤ ਜਾਂ ਧਰਮ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਤ ਨਹੀਂ ਸੀ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਅਮਾਂਡਾ ਦਾ ਕੁਈ ਲੋਕ ਪੱਖੀ ਦਾਈਆ ਜਾਂ ਮਕਸਦ ਸੀ।

ਅਮਾਂਡਾ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਦੇ ਸਮੁੱਚੇ ਵਰਤਾਰੇ ਦੇ ਗੁਹਝ-ਗਿਆਨ ਦਾ ਤੱਤਸਾਰ ਖ਼ਾਲਸਾ ਜੀ ਦੇ ਬੋਲੇ ‘ਜੋ ਬੋਲੇ ਸੋ ਨਿਹਾਲ, ਸਤਿ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ’ ਦੇ ਫ਼ਲਸਫ਼ੇ ਨਾਲ ਸਿੱਧਾ ਮੇਲ ਖਾਂਦਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਦੁਖਿਆਰੀ, ਨਿਰਦੋਸ਼ ਦੀ ਪੁਕਾਰ ਸੁਣ ਕੇ ਸਾਰਾ ਯੋਰਪ ਅਤੇ ਅਮਰੀਕਾ ‘ਬੋਲਿਆ’ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਦੇ ਕੀਤੇ ਕੌਲ ਅਨੁਸਾਰ ਨਿਹਾਲ ਹੋਇਆ। ਸੱਚੇ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਸੱਚਾ ਨਿਆਂ ਕੀਤਾ, ਮਾਨਵਤਾ ਦੀ ਫ਼ਤਹਿ ਹੋਈ। ਅਮਾਂਡਾ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਹਰ ਨਿਆਂ ਪਸੰਦ ਇਨਸਾਨ ਦੇ ਫਖ਼ਰ ਕਰਨ ਯੋਗ ਰੂਪ ਧਾਰਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਕੱਲ੍ਹ ਨੂੰ ਲੱਖਾਂ ਲੋਕ ਏਸ ਦੇ ਚਰਚੇ ਕਿਤਾਬਾਂ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਨਗੇ ਅਤੇ ਲੱਖਾਂ ਹੀ ਸਿਨਮੇ ਦੇ ਪਰਦੇ ਉੱਤੇ ਵੇਖਣਗੇ। ਸੱਚ, ਨਿਆਂ, ਦ੍ਰਿੜ੍ਹਤਾ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਅੱਗੇ ਤੁਰੇਗੀ; ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਨੂੰ ਸੱਤਮਾਰਗ ਦਾ, ਇਨਸਾਨੀ ਹਮਦਰਦੀ ਦਾ ਪਾਠ ਪੜ੍ਹਾਏਗੀ। ਇਉਂ ਇੱਕ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਦੀ ਵਿਦਿਆਰਥਣ ਦੀ ਕਥਾ ਪ੍ਰੇਰਨਾ-ਸ੍ਰੋਤ ਹੋ ਨਿੱਬੜੇਗੀ। ਜਿੱਥੇ ਜਾਗਦੀਆਂ ਕੌਮਾਂ ਵੱਸਦੀਆਂ ਨੇ, ਜਿੱਥੇ ਆਜ਼ਾਦ ਲੋਕ ਰਹਿੰਦੇ ਨੇ, ਜਿੱਥੇ ਇਨਸਾਨੀ ਹਮਦਰਦੀ ਦਿਲਾਂ ਨੂੰ ਧੂਅ ਪਾਉਂਦੀ ਹੈ ਉੱਥੇ ਨਿੱਕੇ-ਨਿੱਕੇ ਵਾਕਿਆ ਰੂਹਾਂ ਨੂੰ ਸਰਸ਼ਾਰ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਕ੍ਰਿਸ਼ਮੇ ਹੋ ਨਿੱਬੜਦੇ ਹਨ।

ਅਮਾਂਡਾ ਬੀਬੀ ਦੀ ਤਾਂ ਏਨੀਂ ਕੁ ਕਹਾਣੀ ਸੀ। ਹੁਣ ਪਰਤੀਏ ਆਪਣੀ ਅਭਾਗੀ ਹਿੰਦ ਵੱਲ ਜਿੱਥੇ ਆ ਕੇ ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਮਨੁੱਖੀ ਦਿਲਾਂ ਨੂੰ ਅਥਾਹ ਦੀ ਅਮੀਰੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਯੋਗ ਇਲਾਹੀ ਕਾਰਨਾਮੇ ਕੇਵਲ ਇੱਕ ਹੋਰ ਘਟਨਾ ਬਣ ਕੇ ਗੁੰਮਨਾਮੀ ਦੀ ਚਾਦਰ ਹੇਠ ਗਵਾਚ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਨੰਗੇ ਤਨ, ਬੇ-ਸਾਜ਼ੋ-ਸਾਮਾਨ ਖ਼ਾਲਸੇ ਦਾ ਏਸ਼ੀਆ ਦੇ ਓਸ ਵੇਲੇ ਦੇ ਵੱਡੇ ਜਰਨੈਲ, ਪਾਣੀਪਤ ਦੇ ਜੇਤੂ, ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ ਦੇ ਫ਼ੌਲਾਦੀ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚੋਂ 2200 ਅਬਲਾਵਾਂ ਨੂੰ ਬੰਧਨ-ਮੁਕਤ ਕਰ ਕੇ ਓਹਨਾਂ ਦੇ ਦੂਰ-ਦੁਰਾਡੇ ਮਹਾਂਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਘਰੀਂ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਦੇ ਮਹਾਨ ਕਾਰਨਾਮੇ ਨੂੰ ਹਿੰਦ ਦੀ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਆਤਮਾ ਪਚਾ ਨਾ ਸਕੀ; ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਨਸਲਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰੇਰਨਾ-ਸ੍ਰੋਤ ਨਾ ਬਣਾ ਸਕੀ।

ਜਦੋਂ 1985 ਵਿੱਚ ਕੈਨੇਡਾ ਤੋਂ ਉਡਾਨ ਭਰ ਕੇ ਹਿੰਦੋਸਤਾਨ ਦਾ ਹਵਾਈ ਜਹਾਜ਼ ਆਇਰਲੈਂਡ ਦੇ ਸਮੁੰਦਰ ਵਿੱਚ ਬੰਬ ਫ਼ਟਣ ਕਾਰਣ ਡਿੱਗ ਪਿਆ ਤਾਂ ਤੁਰੰਤ ਓਸ ਮਕਸਦ ਨੂੰ ਅੰਜਾਮ ਦੇਣ ਦੀ ਕਾਰਵਾਈ ਆਰੰਭ ਕੀਤੀ ਗਈ ਜਿਸ ਲਈ ਏਸ ਹਾਦਸੇ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਤੁਰੰਤ ਕਿਸੇ ਗੁੰਮਨਾਮ ਸ਼ਖ਼ਸ ਨੇ ਟੈਲੀਫ਼ੋਨ ਕੀਤਾ ਕਿ ਇਹ ਕਾਰਾ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਉੱਤੇ ਹਮਲੇ ਦਾ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਲਈ ਕੀਤਾ ਹੈ; ਕੁਝ ਨਾਂਅ ਵੀ ਦੱਸੇ ਗਏ। ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ ‘ਲਾਲ ਸਿੰਘ’ ਜਿਸ ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਕਿ ਹਵਾਈ ਅੱਡੇ ਦੇ ਕੰਪਿਊਟਰ ਵਿੱਚ ਐਲ. ਸਿੰਘ ਕਰ ਕੇ ਲਿਖਿਆ ਦਰਸਾਇਆ ਹੋਵੇਗਾ। ਹਵਾਈ ਅੱਡੇ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰੀ ਹੈਰਾਨ ਰਹਿ ਗਏ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹਨਾਂ ਅਜੇ ਤੱਕ ਕੰਪਿਊਟਰ ਦੀ ਪੜਤਾਲ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤੀ। ਪੜਤਾਲ ਉੱਤੇ ਕਿਸੇ ਐਲ. ਸਿੰਘ ਦਾ ਨਾਂਅ ਯਾਤਰੀ-ਸੂਚੀ ਵਿੱਚੋਂ ਮਿਲ ਗਿਆ। ਥੋੜ੍ਹੇ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਇਹ ਗੁੰਮਨਾਮ ਟੈਲੀਫ਼ੋਨ ਹਿੰਦੋਸਤਾਨ ਦੇ ਦੂਤ-ਘਰ ਤੋਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਏਸ ਲਈ ਹਿੰਦੋਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਏਸ ਦਾ ਅਮਲ ਹੋਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੀ।

ਕੈਨੇਡਾ ਸਥਿਤ ਭਾਰਤੀ ਦੂਤਘਰ ਨੇ ਕੈਨੇਡਾ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕੀਤੀ ਕਿ ਪੰਜ-ਸੱਤ ਚੰਗੇ ਸਿੱਖ ‘ਪਕੜ ਕੇ ਸਾਡੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰੋ। ਅਸੀਂ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਹਿੰਦੋਸਤਾਨ ਲਿਜਾ ਕੇ ਸਾਰੇ ਮਸਲੇ ਬਾਰੇ ਹਰ ਵਿਸਥਾਰ ਇਹਨਾਂ ਕੋਲੋਂ ਉਗਲਵਾ ਲਵਾਂਗੇ।’ ਕੁਝ ਦੇਰ ਬਾਅਦ ਮਨਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਲਾਲ ਸਿੰਘ ਨਾਮਕਰਣ ਕਰ ਕੇ ਭਾਰਤੀ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਅਹਿਮਦਾਬਾਦ ਵਿੱਚ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ। ਓਸ ਉੱਪਰ ਮੁਕੱਦਮਾ ਚਲਾਇਆ ਗਿਆ। ਦੁਨੀਆਂ ਜਾਣਦੀ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ਿਖੰਡੀ ਦਾ ਦਾਅ-ਪੇਚ ਕਦੇ ਖਾਲੀ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦਾ। ਫੰਦਾ ਓਸ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਐਸਾ ਕੱਸਿਆ ਕਿ ਅਦਾਲਤ ਨੇ ਓਸ ਨੂੰ ਉਮਰ ਕੈਦ ਕਰ ਦਿੱਤੀ।

ਕਨਿਸ਼ਕਾ ਹਾਦਸੇ ਪ੍ਰਤੀ ਕਈ ਸਾਲ ਪੜਤਾਲ ਹੁੰਦੀ ਰਹੀ। ਪੜਤਾਲੀ ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਦਾ ਇੱਕ-ਇੱਕ ਹੱਥ ਪਿੱਠ ਪਿੱਛੇ ਬੰਨ੍ਹਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਖ਼ਾਸ ਹਿਦਾਇਤਾਂ ਸਨ ਕਿ ਅਸਲ ਦੋਸ਼ੀਆਂ ਵੱਲ ਅੱਖ ਦਾ ਇਸ਼ਾਰਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ। ਇਉਂ ਕੀਤਿਆਂ ਭਾਰਤ-ਈਰਾਨ ਗੈਸ ਪਾਈਪ ਲਾਈਨ ਦਾ ਠੇਕਾ ਕੈਨੇਡਾ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਨਿਕਲ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਸ਼ੱਕ ਦੀ ਸੂਈ ਨੂੰ ਸਿੱਖਾਂ ਉੱਤੇ ਹੀ ਸੇਧ ਕੇ ਰੱਖਣ ਦੀ ਮਜਬੂਰੀ ਝੂਠੇ ਸਬੂਤਾਂ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਦੀ ਸੀ। ਭਾਰਤ, ਕੈਨੇਡਾ ਅਤੇ ਅਮਰੀਕਾ ਨੇ ਰਲ਼ ਕੇ ‘ਸਬੂਤ’ ਜੁਟਾਉਣੇ ਆਰੰਭ ਕੀਤੇ। ਕੈਨੇਡਾ ਪੁਲਿਸ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਵਾਅਦੇ ਦੀ ਯਾਦ ਆਈ। ਭਾਰਤ ਨੇ ਵੀ ਯੋਗ ਸਮੇਂ ਕੰਮ ਆਉਣ ਯੋਗ ਤਿਆਰੀ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਸੀ।

ਰੌਇਲ ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਮਾਊਂਟਿਡ ਪੁਲਿਸ ਦੇ ਕੁਝ ਤਜਰਬੇਕਾਰ, ਢਿੱਲੀ ਜ਼ਮੀਰ ਦੇ ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਪੁਲਿਸ ਦੀ ਮਦਦ ਲਈ। ਓਦੋਂ ਤੱਕ ਮਨਜੀਤ ਸਿੰਘ (ਲਾਲ ਸਿੰਘ) ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਨਾਭਾ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਕੀਤਾ ਜਾ ਚੁੱਕਾ ਸੀ। ਕੈਨੇਡਾ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਕੁਝ ਦੇਸੀ ਅਫ਼ਸਰ ਨਾਲ ਲਏ ਅਤੇ ਜਾ ਕੇ ਨਾਭਾ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਮਨਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਮਿਲੇ। ਉਹਨਾਂ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕੀਤੀ ਕਿ ਓਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਬੰਗਲਾ, ਐਨੇਂ ਲੱਖ ਡੌਲਰ, ਗ੍ਰੀਨ ਕਾਰਡ ਆਦਿ ਆਦਿ ਯੂਰਪ, ਕੈਨੇਡਾ ਜਾਂ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇਗਾ ਜੇ ਉਹ ਇੱਕ ਸਰਕਾਰੀ ਕੰਮ ਕਰ ਦੇਵੇ। ਕੰਮ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਗਵਾਹੀ ਦੇਵੇ ਕਿ ਸਿੱਖ ਹੀ ਕਨਿਸ਼ਕਾ ਜਹਾਜ਼ ਨੂੰ ਡੇਗਣ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹਨ। ਓਸ ਨੂੰ ਇਹ ਵੀ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਕਿ ਜੇ ਉਹ ‘ਸਬੂਤ’ ਇਕੱਠੇ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਕੈਨੇਡਾ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਪੁਲਿਸ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾ ਕਰ ਸਕਿਆ ਤਾਂ ਉਮਰ ਭਰ ਜੇਲ੍ਹ ਦੀ ਕਾਲ-ਕੋਠੜੀ ਵਿੱਚ ਸੜਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੋ ਜਾਵੇ। ਯੂਰਪ ਦੇ ਕਈ ‘ਨਕਲੀ’ ਖਾੜਕੂਆਂ ਨੇ ਅਜਿਹੀਆਂ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ਾਂ ਭੱਜ ਕੇ ਗਲ਼ ਲਾਈਆਂ ਸਨ।

ਲਾਲ ਸਿੰਘ ਗਰਦਾਨੇ ਮਨਜੀਤ ਸਿੰਘ ਲਈ ਇਹ ਬੜੇ ਵੱਡੇ ਇਮਤਿਹਾਨ ਦੀ ਘੜੀ ਸੀ। ਓਸ ਨੇ ਪੁਰਾਤਨ ਸਿੰਘਾਂ ਦੀ ਤਰਜ਼ ਉੱਤੇ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਪਰਚਾ ਲਾਇਆ ਅਤੇ ਜੁਆਬ ਦਿੱਤਾ, ‘ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਕੀਮਤ ਉੱਤੇ ਝੂਠੀ ਗਵਾਹੀ ਦੇਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ।’ ਯਕੀਨਨ ਮਨਜੀਤ ਸਿੰਘ ਉੱਤੇ ਗੁਰੂ ਦੀ ਖ਼ਾਸ ਮਿਹਰ ਸੀ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਅਜਿਹੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਨੂੰ ਠੁਕਰਾ ਕੇ ਸੱਚ ਦਾ ਪੱਲਾ ਘੁੱਟ ਕੇ ਫੜੀ ਰੱਖਣਾ ਹਰ ਕਿਸੇ ਦੇ ਵੱਸ ਦਾ ਰੋਗ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਜਾਪਦਾ ਸੀ ਕਿ ਓਸ ਦੀ ਸਾਹਿਬ ਨਾਲ ਚਿਰੋਕੀ ਪੀਢੀ ਪ੍ਰੀਤ ਲੱਗੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਇਹ ਚਾਕਰੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਮਿਲ ਜਾਵੇ ਉਸ ਦਾ ਮਨ ਦੁਬਿਧਾ ਵਿੱਚੋਂ ਨਿਕਲ ਕੇ ਨਿਰੋਲ ਸੱਚ ਨੂੰ ਪਛਾਣਨ ਦੇ ਕਾਬਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਅਜਿਹਾ ਸਾਡੇ ਬਜ਼ੁਰਗ ਦੱਸਦੇ ਹਨ। ‘ਰੁੱਖਾਂ ਦੀ ਜੀਰਾਂਦ’ ਜੋ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਦਰਵੇਸ਼ੀ ਬਖ਼ਸ਼ਦੀ ਹੈ ਜਣੇ-ਖਣੇ ਨੂੰ ਥੋੜ੍ਹਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ!

ਉਹਨੀਂ ਦਿਨੀਂ, ਕਿਸੇ ਛੋਟੀ-ਮੋਟੀ ਪੱਧਰ ਉੱਤੇ, ਇਹ ਲੇਖਕ ਵੀ ਕਨਿਸ਼ਕਾ ਮਸਲੇ ਸਬੰਧੀ ਕਾਨੂੰਨੀ ਕਾਰਵਾਈ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਉਸ ਨੇ ਮਨਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਇੱਕ ਪੰਜਾਬੀ ਅਖ਼ਬਾਰ ਵਿੱਚ ਛਪੀ ਪੜ੍ਹੀ ਤਾਂ ਓਸ ਨੇ ਸੱਚ-ਧਰਮ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਏਸ ਸੱਜਣ ਪੁਰਸ਼ ਦਾ ਮੁਆਮਲਾ ਕੈਨੇਡਾ ਦੀ ਅਦਾਲਤ ਰਾਹੀਂ ਸਾਰੇ ਜੱਗ ਨੂੰ ਦੱਸਣ ਦਾ ਮਨ ਬਣਾਇਆ। ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਦਾ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ ਤਰਜਮਾ ਕਰ ਕੇ ਅਦਾਲਤ ਸਮੇਤ ਕਈ ਦਰਜਨ ਅਮਰੀਕਾ ਅਤੇ ਕੈਨੇਡਾ ਦੇ ਸਿੱਖ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਭੇਜੀ। ਬੜੀ ਹੈਰਾਨੀ ਹੋਈ ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਨੇ ਏਸ ਦੀ ਪਹੁੰਚ ਵੀ ਨਾ ਭੇਜੀ। ਅਦਾਲਤ ਨੇ ਤਿੰਨ-ਚਾਰ ਹੋਰ ਅਜਿਹੇ ਮੁਆਮਲਿਆਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਆਪਣੇ ਫ਼ੈਸਲੇ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਮਨਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਇੱਕ ਹੱਦ ਤੱਕ ਮਿਲਦੀ ਸੀ। ਅਜਿਹੇ ਭਾੜੇ ਦੇ ਗਵਾਹਾਂ ਦਾ ਅਦਾਲਤ ਨੇ ਚੰਗਾ ਮੂੰਹ ਕਾਲਾ ਕੀਤਾ ਜੋ ਮਨਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਹੋਈਆਂ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ਾਂ ਵਰਗੇ ਲਾਲਚਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕਰ ਕੇ ਝੂਠੀ ਗਵਾਹੀ ਦੇਣਾ ਮੰਨ ਗਏ ਸਨ। ਸਾਡੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨੇ ਮਨਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਅਤੇ ਓਸ ਦੇ ਫਖ਼ਰਯੋਗ ਕਿਰਦਾਰ ਨੂੰ ਬਿਲਕੁਲ ਅਣਗੌਲ਼ਿਆਂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਕਦੇ ਆਇਰਲੈਂਡ ਨੇ ਬਰੂਸ ਦੀ ਦ੍ਰਿਢਤਾ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਸੁਣਾ ਕੇ ਆਪਣੀ ਕੌਮ ਨੂੰ ਖੜ੍ਹਾ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਆਰਕਬਿਸ਼ਪ ਕਰੈਨਮਰ ਦੇ ਉਦਾਹਰਣ ਨੇ ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਿੱਚ ਰੋਮਨ ਕੈਥਲਿਕ ਚਰਚ ਦੀ ਸ਼ਾਖ ਨੂੰ ਮੁਕੰਮਲ ਖੋਰਾ ਲੱਗਣ ਤੋਂ ਬਚਾ ਲਿਆ ਸੀ।

ਇਹਨਾਂ ਸਤਰਾਂ ਦੇ ਲੇਖਕ ਦੀ ਇਹ ਦਿਲ਼ੀ ਇੱਛਾ ਸੀ ਕਿ ਅਜਿਹੇ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਸੇਵਾ ਵਾਸਤੇ ਵੱਡਾ ਹੰਭਲਾ ਮਾਰਿਆ ਜਾਵੇ ਜਿਸ ਦੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਵਿੱਚੋਂ ਸਾਹਿਬਾਂ ਦੀ ਕਲਗੀ ਦਾ ਝਲਕਾਰਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਅਕਾਲੀ ਦਲ਼ (ਪੰਚ ਪ੍ਰਧਾਨੀ) ਵਾਲੇ ਦਲਜੀਤ ਸਿੰਘ ਬਿੱਟੂ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਇੱਕ ਮੌਕਾ ਹੋਰ ਮਿਲਿਆ। ਅਦਾਲਤੀ ਕਾਗ਼ਜ਼ਾਤ ਇਤਿਆਦਿ ਲੈ ਕੇ ਇੱਕ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕਰਨਯੋਗ, ਕਿਸੇ ਹੱਦ ਤੱਕ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ, ਅਰਜ਼ੀ ਬਣਾਈ ਗਈ। ਕਈ ਕਿਸਮ ਦੀਆਂ ਬੇਨਤੀਆਂ ਆਦਿ ਕਰ ਕੇ ਇੱਕ ਨਿਰਦੋਸ਼ ਦੀ ਮਦਦ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਆ ਗਿਆ। ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸਿੰਘ ਬਾਦਲ ਮੰਨ ਗਿਆ। ਮੁੱਖ ਸਕੱਤਰ ਨੂੰ ਮਜੀਦ ਬੇਨਤੀਆਂ ਕਰ ਕੇ ਗੁਜਰਾਤ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਇੱਕ ਪੱਤਰ ਲਿਖਵਾਇਆ ਗਿਆ। ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਨੇ ਵਾਅਦਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਹ ਗੁਜਰਾਤ ਦੇ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਨੂੰ ਨਿੱਜੀ ਪੱਤਰ ਲਿਖਣਗੇ। ਅਜਿਹੇ ਪੱਤਰ ਦਾ ਖਰੜਾ ਵੀ ਤਿਆਰ ਕਰ ਕੇ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।

ਮਨਜੀਤ ਸਿੰਘ ਕੁਝ ਦੇਰ ਆਰਜ਼ੀ ਰਿਹਾਈ ਉੱਤੇ ਜੇਲ੍ਹ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਆਇਆ। ਉਮੀਦ ਸੀ ਕਿ ਛੇਤੀ ਹੀ ਓਸ ਦੀ ਰਿਹਾਈ ਦੇ ਕਾਗ਼ਜ਼ ਗੁਜਰਾਤ ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਪ੍ਰਵਾਨ ਹੋ ਕੇ ਪਹੁੰਚ ਜਾਣਗੇ ਪ੍ਰੰਤੂ ਕੁਝ ਵੀ ਨਾ ਹੋ ਸਕਿਆ। ਮੋਦੀ ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਇਹ ਲਿਖ ਕੇ ਆ ਗਿਆ ਕਿ ਇਹ ਬੇਕਸੂਰ, ਆਦਰਸ਼ਕ ਚਾਲ-ਚਲਣ ਵਾਲਾ ਮਨੁੱਖ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਅੱਤਵਾਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਜੇ ਏਸ ਨਾਲ ਨਰਮੀ ਵਿਖਾਈ ਗਈ ਤਾਂ ਇਹ ਆਪਣੀਆਂ ਸਰਕਾਰ-ਵਿਰੋਧੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਚਾਲੂ ਰੱਖੇਗਾ। ਹਾਈ ਕੋਰਟ ਵਿੱਚ ਮਨਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਵਕੀਲਾਂ ਵੱਲੋਂ ਮੁਕੱਦਮਾ ਵੀ ਕੁਈ ਰਾਹਤ ਨਾ ਦੇ ਸਕਿਆ। ਆਖ਼ਰ ਮਨਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਆਰਜ਼ੀ ਜ਼ਮਾਨਤ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਅਤੇ ਓਸ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ, ਜਿਸ ਉੱਤੇ ਹਰ ਇਨਸਾਨ ਨੂੰ ਗਰਵ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ, ਮੁੜ ਕੇ ਜੇਲ੍ਹ ਡੱਕ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਓਸ ਕਾਨੂੰਨ ਨੂੰ ਕੀ ਆਖੀਏ ਜਿਸ ਨੂੰ ਗਧੇ-ਘੋੜੇ ਦੀ ਪਛਾਣ ਹੀ ਨਾ ਹੋਵੇ? ਇਵੇਂ ਹੀ ਤਾਂ ਅੰਨ੍ਹੇ ਕਾਨੂੰਨ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਵਿਨਾਸ਼ਕਾਲ ਨੂੰ ਨੇੜੇ ਲਿਆਉਣ ਦਾ ਸਬੱਬ ਬਣਦੇ ਹਨ।

ਕਾਨੂੰਨ ਦੀਆਂ ਕਾਨੂੰਨ ਨਾਲ …… ਆਪਣੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ, ਆਪਣੇ ਮੀਡੀਆ ਨੂੰ, ਆਪਣੇ ਆਗੂਆਂ ਨੂੰ ਕੀ ਆਖੀਏ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਹਨਾਂ ਪਹਾੜ ਜੇਡੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦਾ ਝਉਲਾ ਤੱਕ ਵੀ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦਾ? ਕਿਹੋ ਜਿਹਾ ਹੈ ਇਹ ਲੋਕ-ਤੰਤਰ ਜੋ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਹਿਣ ਵਾਂਗ ਲੱਗਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਪਲ਼-ਪਲ਼ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਕਿਰਦਾਰ ਨੂੰ ਬੇਨੂਰ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ? ਸਿਆਹ ਹੁੰਦੀਆਂ, ਪ੍ਰੇਤਾਂ ਦਾ ਭਿਆਨਕ ਰੂਪ ਧਾਰਦੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਇਹ ਰੂਹਾਂ ਕਿਸ ਕੋਲ ਜਾ ਕੁਰਲਾਉਣ?

ਅੱਜ (ਅਕਤੂਬਰ 5, 2011) ਦੇ ਹੀ ਅਖ਼ਬਾਰ ਵਿੱਚ ਉੱਚੀ ਅਦਾਲਤ ਵਿੱਚ ਦਾਇਰ ਇੱਕ ਜਾਚਿਕਾ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਹੈ। ਇੱਕ ਅਸੰਬਲੀ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਰਹਿ ਚੁੱਕੇ ਬਜ਼ੁਰਗ ਦਾ ਆਖਣਾ ਹੈ ਕਿ ਓਸ ਦੀ ਨੂੰਹ ਨੂੰ ਸਰਸੇ ਵਾਲੇ ਸਾਧ ਨੇ ਬੰਦੀ ਬਣਾ ਕੇ ਰੱਖਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਓਸ ਦਾ ਯੌਨ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਹ ਖ਼ਬਰ ਵੀ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਪੋਂਹਦੀ ਨਹੀਂ ਜਾਪਦੀ। ਕੀ ਅਸੀਂ ਜਿਊਂਦੇ ਜੀਅ ਪ੍ਰੇਤ ਜੂਨ ਹੰਢਾ ਰਹੇ ਹਾਂ?

ਕੁਝ ਕੁ ਸਵਾਲ ਆਪਣੀ ਕੌਮ ਦੇ ਸਿਆਸੀ, ਇਖ਼ਲਾਕੀ, ਧਾਰਮਕ ਆਗੂਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਕਰਨ ਯੋਗ ਹਨ। ਕੀ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਉੱਕਾ ਅਹਿਸਾਸ ਨਹੀਂ ਕਿ ਜਿਸ ਇਖ਼ਲਾਕ ਨੂੰ ਪੁਖ਼ਤਾ ਫ਼ੌਲਾਦ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਨੇ ਢਾਲਿਆ ਸੀ ਉਹ ਰੇਤ ਵਾਂਗ ਕਿਰਨ ਦੇ ਸੰਕੇਤ ਦੇ ਰਿਹਾ ਹੈ? ਕਦੇ ਸਾਡੇ ਮਹਿਤਾਬ ਸਿੰਘ ਦਾ ਭਾਈ ਤਾਰੂ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਅਹਿਦ ਸੀ ਕਿ ਇਕੱਠੇ ਕਤਲਗਾਹ ਵਿੱਚ ਪੂਰੀ ਧੱਜ ਨਾਲ ਜਾਵਾਂਗੇ ਅਤੇ ਇਕੱਠੇ ਸ਼ਹੀਦੀਆਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਾਂਗੇ। ਕਦੇ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਵਾਂ ਦਾ ਆਖ਼ਰੀ ਮੋਰਚਾ ਜਾਣ ਕੇ ਓਸ ਦੇ ਦੋਸਤ ਕੋਹਾਂ ਦਾ ਸਫ਼ਰ ਤੈਅ ਕਰ ਕੇ ਸਵੇਰ ਨੂੰ ਉਸ ਨਾਲ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਣ ਲਈ ਆ ਖੜ੍ਹੇ ਸਨ। ਇੱਕੋ ਬਾਟੇ ਵਿੱਚੋਂ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦ ਛਕਣ ਵਾਲੇ ਸੁੱਖਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸੁਨਹਿਰੀਏ ਭਾਈ ਕਦੇ ਅਹਿਮਦਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ ਉੱਤੇ ਆਤਮਘਾਤੀ ਹਮਲੇ ਸਮੇਂ, ਵਾਹੋ-ਦਾਹੀ ਤਲਵਾਰਾਂ ਵਾਹੁੰਦੇ ਓਸ ਦੇ ਹਮ-ਰਕਾਬ ਆ ਬਣੇ ਸਨ। ਅੱਜ ਕਈ ਕੌਮੀ ਹੀਰੇ, ਲਾਲ, ਸਿੰਘ ਇਕੱਲੇ ਰੁਲ ਰਹੇ ਹਨ, ਬੇਵਸੀ ਹੰਢਾ ਰਹੇ ਹਨ ਪਰ ਕੌਮ ਨੂੰ ਕੁਈ ਅਹਿਸਾਸ ਨਹੀਂ। ਸੱਚ, ਨਿਆਂ, ਧਰਮ ਚੁਰਾਹੇ ਖੜ੍ਹੇ ਯਾਤਨਾਵਾਂ ਸਹਿ ਰਹੇ ਹਨ ਪਰ ਸਭ ਅੱਖਾਂ ਬੰਦ ਕਰ ਕੇ ਕੋਲ ਦੀ ਲੰਘ ਰਹੇ ਹਨ। ‘ਜੋ ਬੋਲੇ ਸੋ ਨਿਹਾਲ’ ਦੇ ਆਵਾਜ਼ੇ ਸਪਸ਼ਟ ਅਤੇ ਬੁਲੰਦ ਆਵਾਜ਼ ਆ ਰਹੇ ਹਨ ਪਰ ‘ਅਸੀਂ ਆਏ’ ਆਖ ਕੇ ‘ਸਤਿ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ’ ਬੋਲਣ ਵਾਲਾ ਕੁਈ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਆ ਰਿਹਾ। ਆਖ਼ਰ ‘ਭੁੱਖ ਨਾਲ ਸੁੱਕੇ ਕੁੱਕੜ ਦੀ ਛਾਂਅ ਦੇ ਸ਼ੋਰਬੇ’ ਉੱਤੇ ਕੌਮੀ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਸੁਰਜੀਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇਗਾ? ਜੁਆਬ ਸਭ ਨੂੰ ਦੇਣਾ ਬਣਦਾ ਹੈ।

ਉਕਤ ਲਿਖਤ/ ਖਬਰ ਬਾਰੇ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰ ਸਾਂਝੇ ਕਰੋ:

Tweet

---

ਵਟਸਐਪ ਰਾਹੀਂ ਤਾਜਾ ਖਬਰਾਂ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਦਾ ਤਰੀਕਾ:
(1) ਸਿੱਖ ਸਿਆਸਤ ਦਾ ਵਟਸਐਪ ਅੰਕ 0091-85560-67689 ਆਪਣੀ ਜੇਬੀ (ਫੋਨ) ਵਿੱਚ ਭਰ ਲਓ; ਅਤੇ
(2) ਸਾਨੂੰ ਆਪਣਾ ਨਾਂ ਵਟਸਐਪ ਰਾਹੀਂ ਭੇਜ ਦਿਓ।

---

Related Topics: Amanda Nox, Bhai Lal Singh Akalgarh, ਭਾਈ ਲਾਲ ਸਿੰਘ