ਭਾਰਤ ਮਾਤਾ’ ਦਾ ਸੰਕਲਪ… ਇਕ ਹਿੰਦੂਤਵੀ ਘਾੜਤ

ਇੱਥੇ ਜੋ ਗਲ੍ਹ ਸਮਝਣ ਵਾਲੀ ਹੈਂ ਉਹ ਇਹ ਹੈਂ ਕਿ ਬੰਗਾਲ ਦੇ ਨਾਲ-੨ ਬਾਕੀ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਲਈ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਕੋਈ ਰੋਕ ਟੋਕ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਦੁਰਗਾ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਦੇਵੀ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰ ਲਈ ਜਾਂ ‘ਭਾਰਤ ਮਾਤਾ’ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰ ਲਈ ਪਰ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਜਨਤਾ ਦੇ ਗ਼ੈਰ-ਹਿੰਦੂ ਵਰਗਾਂ ਲਈ ‘ਭਾਰਤ ਮਾਤਾ’ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਨ ਵਿਚ ਕਾਫ਼ੀ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਅੜਚਣਾਂ ਸਨ। ਮੁਸਲਮਾਨ ਧਰਮ ਵਿਚ ਬੁੱਤ ਪੂਜਾ ਦੀ ਸਖ਼ਤ ਮਨਾਹੀ ਹੈ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ‘ਭਾਰਤ ਮਾਤਾ’ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਨਾ ਭਾਰੀ ਧਾਰਮਿਕ ਕੁਰਹਿਤ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਸਿਧਾਂਤਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਵਿਚ ਵੀ ਇਹ ਮਨਾਹੀ ਮੌਜੂਦ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਹੋਰ ਕਿਸੇ ਦੇਵੀ ਦੇਵਤੇ ਦੀ ਅਰਾਧਨਾ ਕਰਨਾ ਸਖਤ ਮਨ੍ਹਾ ਹੈ। ਪਰ ਬੰਗਾਲ ਦੇ ਹਿੰਦੂ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀਆਂ ਵਲੋਂ ਦੁਰਗਾ ਅਤੇ ‘ਭਾਰਤ ਮਾਤਾ’ ਨੂੰ ਇਕ ਰੂਪ ਕਰਕੇ ਇਸ ਸੰਕਲਪ ਦਾ ਰਾਜਨੀਤੀ ਨਾਲ ਸੰਜੋਗ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਸੰਜੋਗ ਨੇ ਗ਼ੈਰ ਹਿੰਦੂਆਂ ਸਾਹਮਣੇ ਧਰਮ ਸੰਕਟ ਖੜ੍ਹਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਜਾਂ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਅਕੀਦਿਆਂ ਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਨੂੰ ਤਿਲਾਂਜਲੀ ਦੇ ਕੇ ‘ਹਿੰਦੂ ਮਾਤਾ’ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਨ ਜਾਂ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਹਿੰਦੂ ਕੌਮ ਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਵਿਚ ਗ਼ੱਦਾਰ ਬਣਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਰਹਿਣ (ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸਚਿੰਦਰ ਨਾਥ ਸਨਿਆਲ ਨੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਬਾਰੇ ‘ਫਤਵਾ’ ਜਾਰੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ) ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਵਿਚ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਰਾਜਸੀ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਕ ਸ. ਅਜਮੇਰ ਸਿੰਘ ਦਾ ਹੇਠ ਲਿਖਿਆ ਕਥਨ ਕਾਬਲੇ-ਗੌਰ ਹੈ –

‘ਭਾਰਤ ਮਾਤਾ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਹਿੰਦੂ ਜਾਤੀ ਦੇ ਧਾਰਮਿਕ ਸੰਸਕਾਰਾਂ ਤੇ ਮਨੌਤਾਂ ਤੋਂ ਡੂੰਘੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਭਾਵਤ ਹੈ। ਇਹ ਦੇਵੀ ਪੂਜ ਹਿੰਦੂ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਦਾ ਰਾਜਨੀਤੀ ਨਾਲ ਸੰਜੋਗ ਕਰਨ ਦੀ ਸੁਚੇਤ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂਵਾਦੀ ਪੁੱਠ ਚਾੜ੍ਹਨ ਵਿਚ ਨਿਰਣਾਇਕ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ। ਧਰਤੀ ਦੇ ਇਕ ਖਾਸ ਟੋਟੇ ਨੂੰ ਜਦ ‘ਭਾਰਤ ਮਾਤਾ’ ਦੀ ਉਪਾਧੀ ਬਖ਼ਸ਼ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਤਾਂ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਬਹੁਤ ਹੀ ਵੱਖਰੇ ਅਰਥ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰ ਗਿਆ। ਇਸ ਅੰਦਰ ਸਿੱਧੇ ਤੇ ਰੜਕਵੇਂ ਰੂਪ ਵਿਚ (ਹਿੰਦੂ) ਧਰਮ ਦਾ ਅੰਸ਼ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਿਆ। ‘ਭਾਰਤ’ ਇਕ ਭੂਗੋਲਿਕ ਜਾਂ ਰਾਜਨੀਤਕ ਹਸਤੀ ਨਾਲੋਂ ਵਧਕੇ ਇਸ਼ਟ ਦੇਵ ਦਾ ਰੁਤਬਾ ਧਾਰਨ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਦੀ ਪੂਜਾ ਹਰ ਭਾਰਤ ਵਾਸੀ ਦਾ ਫਰਜ ਬਣ ਗਿਆ।’

ਵੈਸੇ ਜੇ ਦੇਖਿਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ‘ਭਾਰਤ’ ਸ਼ਬਦ ਲਿੰਗਵਾਦੀ ਸ਼ਬਦ ਹੈ! ਭੂਗੋਲਿਕ ਖਿੱਤੇ ਦਾ ਨਾਂਅ ‘ਭਾਰਤ’ ਪੈਣ ਬਾਰੇ ਮਹਾਕਵੀ ਕਾਲੀਦਾਸ ਦੇ ਨਾਟਕ ‘ਸਕੁੰਤਲਮ’ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਅਨੁਸਾਰ ਮਿੱਥ ਤਾਂ ਇਹ ਵੀਂ ਹੈ ਕਿ ਰਾਜਾ ਦੁਸ਼ਿਅੰਤ ਅਤੇ ਸਕੁੰਤਲਾ ਦਾ ਜੋ ਪੁੱਤਰ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਸੀ ਉਸ ਦਾ ਨਾਂਅ ‘ਭਰਤ’ ਸੀ ਜੋ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਪੁਰੂਵੰਸ਼ ਦਾ ਚੰਦਰਵੰਸ਼ੀ ਰਾਜਾ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੋਇਆ। ਉਸ ਦੇ ਨਾਂਅ ‘ਤੇ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਨਾਂਅ ‘ਭਾਰਤ’ ਪਿਆ ਹੈ। ਪਰ ਦੇਵੀ ਪੂਜ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਬੰਗਾਲੀਆਂ ਨੇ ਹੋਰ ਹਿੰਦੂਆਂ ਵਲੋਂ ਆਪਣੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਅਨੁਸਾਰ ‘ਭਾਰਤ’ ਨਾਂ ਨੂੰ ਇਸਤਰੀ ਲਿੰਗ ਵਿਚ ਬਦਲ ਲਿਆ ਸੀ। ਇੱਥੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵੱਲ ਦੇਖਿਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਆਜਾਦੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾ ਕੈਨੇਡਾ-ਅਮਰੀਕਾ ਗਏ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਵੱਡਾ ਹਿੱਸਾ ‘ਭਾਰਤ ਮਾਤਾ’ ਦੇ ਸੰਕਲਪ ਤੋਂ ਉਕਾ ਹੀ ਅਣਜਾਣੂ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੇਸ ਦੇ ਸੰਕਲਪ ਵਿਚ ਭੂਗੋਲਿਕ ਪੱਖ ਪ੍ਰਧਾਨ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਦੇਸ ਤੋਂ ਮੁਰਾਦ ‘ਦੇਸ਼ ਪੰਜਾਬ’ ਪਹਿਲਾ ਸੀ। ਘੋਖਵੀਂ ਨਜ਼ਰ ਨਾਲ ਦੇਖਿਆਂ ਇਹ ਤੱਥ ਵੀਂ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ ਵਿਚ ‘ਭਾਰਤ ਮਾਤਾ’ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਲਾਲਾ ਹਰਦਿਆਲ ਵਲੋਂ ਦਾਖ਼ਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀਂ ਭਾਵੇਂ ਬਹੁਤੇ ਗ਼ਦਰੀ ਕਵੀਆਂ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਵਿਚ ਸ਼ਬਦ ‘ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ’ ਦੀ ਹੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਹੈ ਪਰ ਜਿੰਨ੍ਹਾਂ ਕਵੀਆਂ ਵਲੋਂ ‘ਭਾਰਤ ਮਾਤਾ’ ਦੀ ਦੁੱਖ ਭਰੀ ਪੁਕਾਰ ਦੇ ਅਨੁਵਾਨ ਤਹਿਤ ਕਈ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਲਿਖੀਆਂ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਵਿਚ ‘ਭਾਰਤ ਮਾਤਾ’ ਦਾ ਨਕਸ਼ਾ ਬੜੀ ਹੀ ਨਿਤਾਣੀ ਤੇ ਤਰਸਯੋਗ ‘ਬੁੱਢੜੀ’ ਵਾਲਾ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਜੋ ਸਿੱਖ ਸਾਹਿਤ, ਇਤਿਹਾਸ ਤੇ ਪਰੰਪਰਾ ਦੇ ਜੁਝਾਰੂ ਖਾਸੇ ਦਾ ਨਿਸ਼ੇਧ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ –

‘ਮੇਰੀ ਅਰਜ਼ ਨੂੰ ਨਾਲ ਖਿਆਲ ਸੁਣਨਾ, ਮੇਰੇ ਸਿੱਖ ਹਿੰਦੂ ਮੁਸਲਮਾਨ ਵੀਰੋ।
ਪਾਜੀ ਗੋਰਿਆਂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਤੰਗ ਕੀਤਾ, ਆਈ ਨੱਕ ‘ਤੇ ਮੈਂਡੜੀ ਜਾਨ ਵੀਰੋ!’
….

‘ਫੌਜਾਂ ਵਾਲਿਓ ਸ਼ੇਰ ਜਵਾਨ ਮਰਦੋ,
ਸੁਣਨਾ ਬੁਢੜੀ ਦਾ ਏਹ ਸਵਾਲ ਮੇਰਾ
ਦੱਸਾਂ ਕਿਵੇਂ ਨਹੀਂ ਦੱਸਿਆ ਜਾਉਂਦਾ ਹੈ,
ਦੁੱਖ ਭਰਿਆ ਨਮਾਣੀ ਦਾ ਹਾਲ ਮੇਰਾ।
ਕਿਕੂੰ ਲਿਖਾਂ ਸ਼ੇਰੋ ਦਿਲ ਫਟਦਾ ਹੈ,
ਅੱਤ ਦੁੱਖ ਭਰਿਆ ਮੰਦਾ ਹਾਲ ਮੇਰਾ।
ਦਿਲ ਫਟ ਜਾਵੇ ਪਏ ਤੜਫ ਮਰਸੋ,
ਜੇਕਰ ਸੁਣੇ ਬੱਚਿਓ ਹਾਲ ਮੇਰਾ।’

ਸਿੱਖ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਵਿਚ ਵਸਤੂ ਸਥਿਤੀ ਦਾ ਤਰਸ ਪੈਦਾ ਕਰਕੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਟੁੰਬਣ (ਜਿਸ ਨੂੰ ਜਜ਼ਬਾਤੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ‘ਬਲੈਕਮੇਲ’ ਕਰਨਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ) ਦੀ ਮਰਨਊ ਰਵਾਇਤ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਜਬਰ ਜ਼ੁਲਮ ਦੀ ਇੰਤਹਾ ਦਰਸਾ ਕੇ ਅਣਖ ਨੂੰ ਵੱਟ ਚਾੜਨ ਦੀ ਮਰਦਊ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਹੈ। ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਤਾਂ ਇਹ ਸਧਾਰਣ ਗੱਲ ਲੱਗ ਸਕਦੀ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ‘ਭਾਰਤ ਮਾਤਾ’ ਕਹਿ ਲਿਆ ਜਾਂ ‘ਭਾਰਤ ਦੇਸ’ ਕਹਿ ਲਿਆ, ਕੀ ਫ਼ਰਕ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਅੱਜ ਦੀ ਖੋਜ ਵਿਧੀ ਅਤੇ ਕੌਮਾਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਨਜ਼ਰੀਏ ਤੋਂ ਇਹ ਗੱਲ ਇੰਨੀ ਸਰਲਭਾਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਕ ਅਜਿਹੇ ਧਰਮ ਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਨਾਲ ਸਬੰਧ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਬੁੱਤ ਪੂਜਾ ਦੀ ਮਨਾਹੀ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਗਿਆਨਤਾ ਦਾ ਫਾਇਦਾ ਉਠਾ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਧੋਖੇ ਤੇ ਚਲਾਕੀ ਨਾਲ ਬੁੱਤ ਪੂਜਕ ਸੰਕਲਪ ਦਾਖ਼ਲ ਕਰਨੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਭਵਿੱਖ ਲਈ ਬੜੇ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਸਾਬਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਸੋ ਜਿਹਨਾਂ ਸੰਕਲਪਾਂ ਨੇ ਹੀ ਗ਼ਦਰ ਲਹਿਰ ਦੇ ਹਕੀਕੀ ਖਾਸੇ ਤੇ ਇਸ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਵਿਗਾੜ ਕੇ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਵਿਚ ਵੱਡਾ ਰੋਲ ਅਦਾ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਉਹਨਾਂ ਹੀ ਸੰਕਲਪਾਂ ਰਾਹੀ ਹੀ ਅਜੌਕੇ ਸਮੇਂ ਵੀਂ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਮਾਨਸਿਕਤਾਚ ਵਿਗਾੜ ਪਾਏ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ।